22 - DI CHIŠU CœA LÝ NHÂN TÔNG
Lý Nhân Tông (1072-1127), húy là Càn ÐÑc, con trß·ng cüa vua Lý Thánh Tông (1054-1072), m© ðë là Lan thái phi. Vua sinh vào tháng 1 nåm Bính Ng÷ (1066). Càn ÐÑc chào ð¶i hôm trß¾c thì ngay ngày hôm sau ðßþc phong làm thái tØ và ðªn nåm lên 6 tu±i (Nhâm Tí - 1072) thì ðßþc lên n¯i ngôi. Chân dung vua Lý Nhân Tông ðßþc sách ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß (bän kÖ, quy¬n 3, t¶ 6-b) miêu tä ðÕi lßþc nhß sau :
"Vua trán dô, m£t r°ng, tay dài quá g¯i, sáng su¯t th¥n võ, trí tu® hiªu nhân, nß¾c l¾n sþ, nß¾c nhö mªn, th¥n giúp, ng߶i theo, thông âm lu§t, chª ca nhÕc, dân ðßþc giàu ðông, mình ðßþc thái bình, là vua giöi cüa tri«u Lý".
Lý Nhân Tông · ngôi 56 nåm, th÷ 62 tu±i, là v¸ vua tr¸ vì lâu nh¤t trong l¸ch sØ Vi®t Nam. Nhßng, Lý Nhân Tông b¤t di®t không phäi là · ch² tr¸ vì lâu dài, mà là · l¶i di chiªu chÑa chan lòng yêu nß¾c, thß½ng dân. Cûng sách trên (t¶ 25-b và 26-b) ðã trang tr÷ng ghi lÕi l¶i di chiªu ¤y. Xin trích hai ðoÕn sau ðây :
"... Trçm nghe, phàm các loài sinh v§t, không loài nào là không chªt. Chªt là s¯ l¾n cüa tr¶i ð¤t và l¨ ðß½ng nhiên cüa m÷i v§t. Thª nhßng ng߶i ð¶i chÆng ai không thích s¯ng mà ghét chªt. Chôn c¤t h§u làm m¤t c½ nghi®p, ð¬ tang lâu làm t±n tính m®nh, trçm không cho thª là phäi. Trçm ít ðÑc, không l¤y gì làm cho tråm h÷ ðßþc yên, ðªn khi chªt ði lÕi khiªn cho thÑ dân m£c áo xô gai, s¾m t¯i khóc lóc, giäm ån u¯ng, bö cúng tª... làm cho l²i ta thêm n£ng, thiên hÕ s¨ bäo ta là ng߶i thª nào ? Trçm xót ph§n tu±i th½ phäi n¯i ngôi báu, · trên các vß½ng h¥u, lúc nào cûng nghiêm kính sþ hãi. Ðã 56 nåm nay, nh¶ anh linh cüa t± tông, ðßþc hoàng thiên phù hµ, b¯n bi¬n yên lành, biên thùy ít biªn, chªt mà ðßþc xªp sau các b§c tiên quân là may r°i, còn phäi thß½ng khóc làm gì ?" ...
"Vi®c gì thì chï ba ngày là bö áo tr·, nên thôi thß½ng khóc. Vi®c chôn thì nên theo Hán Vån Ъ, c¯t phäi ki®m ß¾c, không xây lång mµ riêng, nên ð¬ ta h¥u bên cÕnh tiên ðª. Than ôi ! m£t tr¶i ðã xª, t¤c bóng khó d×ng, t× giã cõi ð¶i, nghìn thu vînh quyªt. Các ngß½i nên thñc lòng kính nghe l¶i trçm, bäo rõ cho các vß½ng công, bày tö cho hªt trong ngoài"...
L–I BÀN - Thói th߶ng, l¶i vînh quyªt cûng có th¬ là l¶i vô nghîa nh¤t mà cûng có th¬ là l¶i minh tu® nh¤t. L¶i Lý Nhân Tông thuµc loÕi thÑ hai. Nhßng, l¶i ¤y không phäi là l¶i b¤t chþt cüa phút chót cuµc ð¶i mà là l¶i phän ánh mµt ð¶i n£ng lo gánh vác tr÷ng trách trß¾c s½n hà xã t¡c. Lý Nhân Tông là nhân v§t g¡n li«n v¾i ba sñ ki®n l¾n · nØa sau cüa thª kÖ XI. Mµt là ðã m· khoa thi Nho h÷c ð¥u tiên vào nåm „t Mão (1075). T× ðây, phß½ng thÑc tuy¬n lña quan lÕi b¢ng thi cØ ðßþc thiªt l§p. Cûng t× ðây, ðµi ngû quan lÕi chính quy d¥n d¥n thay thª ðµi ngû quý tµc thª t§p. Hai là ðã l§p ra Qu¯c TØ Giám vào nåm Bính Thìn (1076). T× ðây, n«n ðÕi h÷c cüa nß¾c nhà ðßþc khai sinh. Cûng t× ðây, trß¾c khi tham chính, quý tµc phäi träi qua mµt giai ðoÕn ðào tÕo hÆn hòi. Ba là ðã chï huy quân dân cä nß¾c ð§p tan cuµc xâm lång cüa nhà T¯ng vào nåm Ðinh T¸ (1077), làm cho nß¾c l¾n sþ, làm cho uy danh cüa nß¾c ÐÕi Vi®t tr· nên l×ng lçy. Con ng߶i có nhi«u c¯ng hiªn l¾n lao ¤y lÕi không mu¯n xây lång mµ riêng, cho dçu trß¾c sau ông vçn là ðÕi di®n cao nh¤t cüa giai c¤p quý tµc ðß½ng th¶i. Ngày nay, khi ðªn v¾i Thång Long c± kính, ai cûng biªt và cûng mu¯n ðªn v¾i khu Qu¯c TØ Giám n±i tiªng ngàn nåm, nhßng h¥u nhß chÆng ai biªt và cûng ít ai mu¯n v« thåm n¤m m° bình d¸ cüa ông. Ông ðã hoá thân thành l¸ch sØ và chính ông cûng là mµt ph¥n cüa l¸ch sØ nß¾c nhà v§y.